Transcripçon diaphonèmica: InterFhala
Esti ye un proyectu de sýnthesis.
Definiçon de sýnthesis: La composiçon ou combinaçon de partes ou elementos de maneira a fhormar un todo connectaho.
Elho fhoi por razones pràcticæs: por haber 500 fhormæs stremadæs cumo si fhueren d’idiomas differentes quando se quier transcribir por casu una taxonomìa de fauna ou flora, ou homonymiæs impossibles typu lhama (fholha) / tyama (fhœw), u los matizes sumen, s’occultæn drasticamente a l nun se stremar na scriptura, arresumiendo, por synthetiza’l todu l idioma. Intos resolvîu-se eguar una transcripçon diaphonèmica inclusiva, un commun denominador q’approximare læs fhalielhæs n un 97%: InterFhala.
El tèrminu diaphon apahecîu per primer vez in phoneticistas cumo Daniel Jones & Harold E. Palmer. Jones, q’andaba mas interessau n transcribir & lhidiar cun la variaçon dialectal que cun la cognitividà l phenòmeno, primitivamente usaba diaphon refiriendo-se a la familia de sones que se realizæn de maneira differente dependiendo dialectu, magar considera’ los fhalantes que son sones ermanos; la realizaçon d’un dialectu individual ou de l fhalante d’essi diaphon tyamou-se variante diaphònica. Pol amor de la confusion relacionada cun la suæ utilizaçon, Jones posteriormente cuñou l tèrminu diaphonema refiriendo-se a l sou sen anterior de diaphon (la classe de sones) & usou la de diaphon por referise a læs variantes.
(de Wikipedia)
Pronuncia-se localmente, uniformizaçon UNICAMENTE A L SCRIBISE.
Territorios / Idiomas (variantes)
-
Oriental
-
Nalonia Alta (centronorte)
-
Ayerano (centrosur)
-
Nalonia Baxa (occidental A)
-
Quirosano (occidental B)
-
Vaqueiro (Vrañæs)
-
Valdesano (occidental C)
-
Palhuύu (occidental D)
-
Lheones (berciano & cabreires)
-
Senabres
-
Mirandes
GRAPHÌA DIAPHONÈMICA – Factores de conversion
Oriental |
NalonAltu |
Ayer |
NalonBaxu (A) |
Trubia (B) |
Valdes (C) |
Palhuύo (D) |
Lheon |
Miranda |
|
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
& |
y |
y |
y |
y |
ya |
ya |
ya |
y |
i |
–æn |
-an |
-en |
-en |
-an |
-an |
-an |
-an |
-an |
-an |
-en |
-an |
-en |
-en |
||||||
–w- |
-gu- |
-gu- |
-gu- |
-ugu- |
-ugu- |
-ugu- |
-ugu- |
-ugu- |
-ugu- |
-Ç- |
-Z- |
-Z- |
-Z- |
-Z- |
-Z- |
-Z- |
-Z- |
-Z- |
-Ç- |
-Ci- |
-Ci- |
-Ci- |
-Ci- |
-Ci- |
-Ci- |
-Ci- |
-Ci- |
||
-Ei- |
-E- |
-E- |
-E- |
-Ei- |
-Ei- |
-Ei- |
-Ei- |
-Ei- |
-Ei- |
-æs |
-as |
-es |
-es |
-as |
-as |
-as |
-as |
-as |
-as |
-es |
-as |
-es |
-es |
||||||
-Fh- |
-H- |
– F- |
-F- |
-F- |
-F- |
-F- |
-F- |
-F- |
-F- |
-HuI- |
-HuI- |
||||||||
-î- |
— |
— |
— |
-i- |
-i- |
-i- |
-i- |
-ie- |
-i- |
-ie- |
-ie- |
-ei- |
|||||||
-ei- |
-ei- |
||||||||
-îr@ |
-ri@ |
-ri@ |
-ri@ |
-ri@ |
-ri@ |
-oir@ |
-oir@ |
-ri@ |
-oir@ |
-nh- |
-ñ- |
-ñ- |
-n- |
-ñ- |
-n- |
-n- |
-n- |
-ñ- |
-nh- |
-îu |
-iò- |
-iò- |
-ù- |
-iù- |
-ù- |
-iù- |
-iù- |
-ieu- |
-iu- |
-ì |
|||||||||
-iù- |
|||||||||
-Lh- |
-Y- |
-Ll- |
-Ts- |
-Ll- |
-Ts- |
-Ts- |
-Ts- |
-Ll- |
-Lh- |
-Ts- |
|||||||||
-lr- |
-l- |
-l- |
-l- |
-l- |
-l- |
-l- |
-l- |
-r- |
-r- |
-Ou- |
-O- |
-O- |
-O- |
-Ou- |
-Ou- |
-Ou- |
-Ou- |
-Ou- |
-Ou- |
-ss- |
-s- |
-s- |
-s- |
-s- |
-s- |
-s- |
-s- |
-s- |
-ss- |
-ith- |
-ch- |
-ch- |
-ch- |
-ich- |
-t’s- |
-it- |
-it- |
-it- |
-it- |
-ts- |
|||||||||
-us |
-os |
-os |
-os |
-us |
-os |
-us |
-us |
-us |
-os (-us) |
-us |
|||||||||
Ty- |
Y- |
Lh- |
Y- |
Ll- |
Ts- |
Ts- |
Ts- |
Ch- |
(T)Ch- |
Ch- |
Ch- |
Ts- |
|||||||
-uœ- |
-ue- |
-ue- |
-uI- |
-ue- |
-ue- |
-ue- |
-ue- |
-uo- |
-uo- |
-ua- |
|||||||||
-ue- |
|||||||||
-ua- |
|||||||||
-ua- |
|||||||||
-ua- |
|||||||||
-uo- |
|||||||||
-uo- |
|||||||||
-ue- |
|||||||||
-ua- |
|||||||||
-uo- |
|||||||||
-uo- |
|||||||||
-uo- |
|||||||||
-uö- |
|||||||||
-Xh- |
— |
-X- |
-X- |
-X- |
-X- |
-X- |
-X- |
-X- |
– J – |
– Ge- |
|||||||||
-X- |
|||||||||
-Gi- |
|||||||||
-y- |
-y- |
-y- |
-y- |
-y- |
-y- |
-y- |
-y- |
-y- |
-lh- |
-i- |
|||||||||
— |
— |
-ch- |
-ch- |
-ll- |
|||||
-y- |
|||||||||
-Ts- |
-Ch- |
-Ch- |
-Ch- |
-T’s- |
-Ch- |
-Ch- |
-Ch- |
-Ch- |
-(T)Ch- |
-Ts- |
Referirèmunos A l idioma cumo Fhala ou Bable (que gastaba Jovellanos), sin connotaçones territoriales. Lhendes administrativæs irrelevantes, cumo læs identitariæs.
Bases de transcripçon diaphonètica:
-
EL ROMANCE YE DIALECTU DE L LHATINO. El lhatino ye la referencia u da fheitho se speyarà la transcripçon. Todo lo que seya lhatino, ye fhala.
Læs vozes cultæs scribiran-se da fheitho etymològïcamente, læs vozes patrimoniales evoluyidæs cun una etymologïa de mìnimos (specialmente læs que pierden consonante & diphthongen, vgr contar (computare) & outræs vozes non lhatinæs lo mas phonètico possible & cun la vocal mas pieslla, vgr curìu, catsiparru.
-
Vocalismo àTONO proprio de l romance: e & i tienen el mesmu valor, in posiçon inicial mesmo tyegæn a tirar a a (initium = /anìθiu/), ermano pa cun u & o. La transcripçon giarà-se pela fhœnte lhatina. Como scribir historia, inicio, Lheon nun s’ha de duldar.
Resume: I ← E ← A → O → U
Vocalismo àtono
-
representaçon
(archi)phonema
A
/e/
A-
/a/ /I/
E
/I/
I
/I/
O
/U/
U
/U/
En- In-
/an-/
Vocalismo Miranda
-
representaçon
phonema
A
/e/
E
/i/
I
/i/
O
/u/
U
/u/
En- In-
/ãn-/
Ve-se q’intrambos schemas tienen patron similar
-
Diasystemas: characteres, digrammas ou axuws de characteres q’arrepresentæn pronuncia variable dialectalmente. La systemaçon basa-se na tradiçon (cfr Coronas > “-Lh-“, &c.)
-
El digramma “CH” nun tenrà nunca l valor /t͡ʃ/ ou /t̠ɕ/. Nun fhai ma tracamundia’ læs soluçones transcriptivæs (por dizilo cincielho, atomiza-læs & torna interpretalæs cun subordinaçon total a læs normæs hispañolæs, vgr na toponymia resultando n incongruenciæs cumo “yana”, “chan”, ou refritos typu “calecha”, “mucher”), por nun dizir q’afavoreç la fagocitaçon de la fhala pol hispañol.
-
Manda QWERTY, non la fhesoria, vgr “!!”, “h.”
Reflexion: Afigurai-vos que pola cifra fhalantes, se decidier supprimi’ læs “Z” de l castelhano por nun pronunciase n Amèrica. Como giase na pronunciaçon de Z de l hispañol europeo? Esto ye lo que yos succede a los fhalantes occidentales & orientales so una transcripçon simplaya. Por poner un par de casos, cun la orthographìa “official” actual (reducçonista supremacista d’una variante central rachìtica & folklòrica reducida a l mìnimo, acceitando cumo bœna la disglossia) como se ye a saber u se diphthonga næs fhalæs occidentales? Como se ye a saber que “F” s’aspira næs fhalæs orientales? Como se sabe como strema’ læs soluçones differentes pante “LL” & “CH” næs fhalielhæs? &c.
Vèi tamien:
Alphabeto
a (æ/ae) b c ç d e (œ/oe) f g h i j k l m n (ñ/ny) o p q r s t u v w x y z &
Nota: calcai n riba l phonema nel IPA p’ascuîthalu.
Vocales
-
/a/ pan, canha
-
/e/ pesu, queisu – Centroriente
-
/i/ picu, venir – /binìr/ ou /benìr/
-
/o/ corra, ouriegano – Centroriente, correr – /korrèr/ ou /kurrèr/
-
/u/ argayu, xawuw – /ʃa(β)ù(wu)/
-
/œ/ cuœntu, fhuœrte – zones
El vocalismo de la Fhala de Miranda ye abondo mas rico. Esta ye la structura:
-
vocales orales
vocales nasales
-
/i/ sì, mîou
-
/e/ tierra
-
/œ/ touro, pouco
-
/ɛ/ ver, saber
-
/ɔ/ dolor, probe
-
/o/ bœna
-
/u/ mudu, tu
-
/ɐ/ amiga (àtono)
-
/a/ paî, ratu
-
/æ/ dìæ, miæ
-
/ɨ/ regeira, vjsitar, dolor, me (àtono)
-
/ĩ/ cinco, fin
-
/ẽ/ bien
-
/ə̃/ fhazen
-
/ɛ̃/ drento, ten
-
/ɔ̃/ pongo
-
/õ/ fhœnte
-
/ũ/ mundo, algun
-
/ã/ Miranda, manta
-
/ɐ̃/ manìa, cantar
-
Visto la inexistencia vocales dèbiles àtonæs n intamu absolutu pallabra n Miranda, avulta innecessario la transcripçon de Ou– & Ei- non etymològïcos (& an- / –oij-), ùnicæs possibilidahæs qua intamu vocàlicu estes: a-, ou-, ei-, razon: E = EI, O = OU, EM, AM, IM = AM, siempre. Pa l oral.
Semivocales
-
/j/ wœy, reyno
-
/w/ banzau, fhœw
Consonantes
Consonantes IPA
-
/b/ intamu pallabra ou tres nasal vaca, intrambos
-
/β/ ente vocales ou tres consonante lìquida acaba, barba. A l ser allophone (nun tener valor stremando vozes), anota-se b
-
/d/ intamu pallabra ou tres nasal dar, andar
-
/ð/ ente vocales ou tres consonante lìquida vida, adapta. A l ser allophone anota-se d
-
/ɖ/ lhuw, tyana – (zones)
-
/f/ fradar, fhiyu – (excepto Oriente)
-
/x/ guaje, jitso, frèjole
-
/k/ casa, kilo, que, cutu
-
/m/ mar, amigu
-
/n/ nada, scanhu – (zonæs)
-
/ɲ/ extraño (extranyo), scanhu – (zonæs) nidio – (zonæs)
-
/ŋ/ pan, avion, distincçon
-
/l/ limite (lìmite), calar
-
/ʎ/ lhuw, tyana – (zonæs)
-
/ɾ/ caro, color
-
/r/ carro, romper
-
/s/ saber, possible, enxame, extra
-
/t/ totsu, retacu
-
/ʒ/ quasj, religïon, xheira – (Portugal & zonæs)
-
/z/ fhazer – (Portugal & zonæs)
-
/ʐ/ casa – (Portugal & zonæs)
-
/ʂ/ caçador, muçu, çapatu, cielo – (Portugal)
-
/θ/ caçador, çapatu, banzau, cielo, thema
Semiconsonantes
Africadæs
-
/t’s/ cotse, gotsu, martsar, tsamiçu – (zonæs)
-
/t̠ɕ/ (/t͡ʃ/) cotse, gotsu, tsamiçu – tyave, tyamar – (zonæs), muyer – (zonæs)
-
/ʈ͡ʂ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zonæs, “!!”)
-
/d͡z/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zonæs)
-
/ɖ͡ʐ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zonæs)
-
/d͡ʒ/ lhuw, arrestalhar – (zonæs)
-
c͡ç/ tyave, tyamar, muyer, caleya- (zonæs)
-
/c/ tyave, tyamar, muyer, caleya- (zonæs)
Ye possible addicionar a esta lhista TX, que s’utiliza pouco, pol amor de l harmonìa cun Miranda: Txubir = xubir / chubir .
Scribiendo de mil maneiræs stremadæs diaphones (allophones) apuœrta-se a infinitæs fhormæs de scribir, que a l nun ser inclusivæs pahecen fhalæs differentes, siendo per-dañible a la unidà de la fhala.
Explicaçones addicionales
1– “wœ-“, Intamando pallabra n vez de “güe“. Polæs realizaçones stremadæs phoneticamente d’esta seqüenc ia:/gwe/ /bwe/ /we/, /gua/ /bua/ /wa/ &c.
-
W final diagraphema arrepresentarà alternativamente /u/ /wu/ /wo/ /bu/ /bo/ /o/ (nota: u & o finales son àtonæs, cfr puntu 5) & fundamentando-se nel puntu 9: fhœw (fueu), xhuœw (xueu), arruw (arrugu/arrù), xawuw (xabugu/xabù/xaù) lhuw (lhubu/lhugu/lhù/) &c. Similar a l neerlandes.
-
Tamien inicial /wu/: (a)guya? (a)buya? > (a)wuya
2– Accentu gràphicu q’indica vocal tònica (agudu ou grave, tanto dà) mal a penæs dirà cun proparoxìtones & oxìtones d’una vocal sola. Avulta nun ser necessariu n tyanæs nin n agudæs acabando n axuw de vocales, visto la tendencia de la Fhala a acabar in vozes diphthongadæs (-au a maça…).
-
Accentu indicando hiatos que se basa na norma hispañola, afhayadiça & intuitiva: vìa, podìæ, Marìa.
-
Los diphthongos crecientes & los finales son siempre tònicos, intos por defeitu nunca s’accentuaran: piertiga. pielagu, hœspide, wœrphanu, banzau mercau.
-
Terminaçones -on, -in, &c. son communmente agudæs, ergo sin accentu: grandon, rapazin, camin, camion.
-
Pallabræs acabando n -s nun siendo desinencia quasj que son automaticamente agudæs: intos, cabas, curriveras (excepçon “mènos” & poucæs vozes mas). Tamien cun -n: tamien, daquien, (d)algien &c.
-
Harmonizando cun mirandes, “ã-“: ampuntar > ãpuntar, ãtre > ente.
3– “&” (et) Integra todelæs copulativæs stremadæs (y/ya) n un signo solo.
4– “-oîru”,“-oîra“,“-eîra” por metàthesis de /i/: versatoriu = versadoîru (versadoriu), cobertoîra = (cobertoria), no oral nos “idiomas” de centroriente marca cambio sýllaba.
Razon: î quasj que siempre ye mudo nos “idiomas” de centroriente, ou indica alteraçon.
5– O/U & E/I àtonæs, nun teniendo realmente valor distinctivu (vèi intamu), excepto delhæs vezes quando n posiçon final, fhœnte lhatina cumo sola referencia > gubierno.
Vèi: archiphonemas /U/ & /I/.
6– Usarà-se hyphen in TODOLOS pronomes àtonos postpuœstos (n ènclisys) cumo n portuges, excepto infinitivu + pronome (vèi puntu 30), na partìcula per- (evitando cousæs cumo perpercutir & tracamundios cun la preposiçon per) & xebraran-se læs partìculæs d’una pallabra si ye possible por TRANSPARENCIA MORPHÈMICA.
Vèi eiquì quando usar pròclisys ou ènclisys (la posiçon de los pronomes cun verbos):
Pròclisys |
Ènclisys |
Collocaçon opcionalou variable |
Adverbios ou pallabræs negativæs: -Ende se cultiva la paz & l harmonìa. |
Næs phrases intamadæs por verbo: -Vou diziyi q’ando per-feliz. |
Si la locuçon verbal nun venier precedida d’un factor de pròclisys, el pronome àtonu podrà dir tres el verbo auxiliar ou l verbo principal: |
Pronomes indefinidos, demonstrativos ou l numeral intrambos: |
N oraçon reduzida d’infinitivu: -Convien contay todo lo que passou. |
N habiendo factor de pròclisys, el pronome àtonu podrà dir ante l verbo auxiliar ou spuœis de l principal: |
PRONOMES RELATIVOS!!!!!! -Los policìas andæn a la geta l rapaz que s’evadîu de l local. |
N oraçon reduzida de gërundio: -El director apahecîu |
Locuçones verbales næs que l verbo principal ye participio: a) Si nun houbier factor de pròclisys, el pronome àtonu dirà spuœîs de l verbo auxiliar: -Tenìæ-y ditho lo cierto. b) Si houbier factor de pròclisys, el pronome àtonu dirà inante l verbo auxiliar: -Nun y tenìæ ditho lo cierto. |
CONNECTORES SUBORDINATIVOS !!!!! -Fhairìa esso si mi fhuer ùtile. |
N oraçon interrogativa intamada n pallabra interrogativa, cun verbo n infinitivu: -Por que maltratame hagora? |
Nun se darà la èNCLISYS nin la PRòCLISYS cun los PARTICIPIOS. Quando l participio nun s’accompaña d’auxiliar, usarà-se siempre la fhorma obliqua cun preposiçon. -Una vez dada a min essa explicaçon, salì. |
Preposiçon IN cun |
Preposiçon IN cun gërundio (CI- dativu): -In dando-y la comida, salide a fhuœra. |
Cun pronome personal la posiçon serà opcional, sì q’ansì sona-nos meyor la pròclisys: –Elha lu querìæ ou Elha querìæ-lu. |
Næs phrases exclamativæs, optativæs de voluntà, previsiones… intamadæs por pronome ou adverbio interrogativos: -Que l futuro ti trahiga suœrte! |
Næs oraçones cordinantes: –Andabæs lhœñe pero vi-te. |
Ye opcional næs oraçones alternatives; sì q’ansì sona-nos meyor la pròclisys: -De læs duæs, una: ou læs fhai elha ou læs fhaigo you. |
Na topicalizaçon (emphatizando pel CD na phrase): -Na cena vos quiero ver |
Verbos a l intamu oraçones: |
Posiçones pronome: pròclysis & ènclisys
7– “todu” “todæs” “toda” “todo” “todos”: amalgamen-se cul artìculu n plural perdiendo la -s: todolos, todælæs.
-
Analogamente, participios de la 2ª flexion verbal (ver puntu 22): sido, comidos, partidos.
Los participios masculinos singulares cambiæn la -d- por -h- na primer flexion verbal (comidu, partidu versus fala[d]u) & los plurales communes de la primeira tamien la camudæn (fhalahos). Basa-se na tendencia a elidise la dental a l dir precedida de a ou de o àtona, & d’arretenese mas a l precedela o àtona ou læs vocales palatales i & e, y tamien de nun formar diphthongu a + o.
-
ceho (harmonizando cun Miranda “cedo”- fhai hiatu).
8– Dobletes
-
Acordar (deixar de dormir) versus alcordar (traher a la memoîra) > lhatino accordāre.
-
La teima (zuna ou obstinaçon = /te(i)ma/ versus el thema > de l lhatino thema.
-
Catar (muñir, &c.) versus captar (apañar, &c.)
-
Mas versus ma ( “ma” = mas que, sinon. Cfr “but”), &c.
Tamien
-
← “tras” versus “tres” →
-
“infhoutar“ > “tener infhoutu” versus “sfhoutar” > “nun tener infhoutu” (infautuare vs exfautuare n lhatino).
-
contra” (stàtico) versus “scontra” (movemiento).
-
“de daquè” versus “dalgo” (euphonìa).
-
“a mas” = “pa de tras” = encima!”, “a mas de” “arriendæs de” = “pa tras de”
-
no = non absoluto – nun ha hi mas alternativa que “sì” ou “non”. (cfr mirandes nò, oppuœsto a “sì”).
-
hacia : pa, a, scontra ou cara a.
-
(f)hasta: ta, de l àrabe حتى (ḥatta). Per-presente na fhala quotidiana.
-
cumo “talque” versus como “de que maneira” (interrogativo).
-
in sin: el “in” mal ye a penæs un refhuœrçu : “da fheitho sin”. Nun ha dir siempre cun “sin”, ha hi occasiones que semànticamente ye impossible: *vou dir in sin ti. *mirou-la n sin dizir dala pallabra. Mas razonable: mirou-la n sin dizir pallabra ou miro-la sin dizir una / dala pallabra.
-
“U” (statico / local) “quedarei u steas” = “unde” (movemiento / preposicional) “vou unde vaigas”. Delhæs vezes intercambien-se por euphonìa, intos esto ye un principio, non obstante nun seya d’absoluta complesion.
-
hai decompuœsto n ha + hi (hi =”eiquì”, vieyu locativo), quando impersonal. Caltiense ha diendo solo næs outræs expressiones, vgr temporales: quantu tiempu ha que…?
9– Seqüenciæs -œw / -œn- pallabræs que vacilæn dependiendo la variedà ente diphthongar ou no:
-
Lhœw comprehende: lluego+lluegu+tsuegu+tsuego+llueo+llueu+lluibo+lluigo+lluigu+lluìu+tsuìu+lluou+tsuou+llougu+llou+chuogu+chougu+chou+yuögu+alluegu+alluigu+llougo, &c.)
-
Fhœw fuau+fuebo+fuebu+fuegu+fuibo+fuibu+fuìu+fuogu+fuou+huebu+huegu+huego+hueu+huibu+huìu+huöu, fougo, fou &c.) Los pluralæs solo -s: fhœws.
-
Fhœnte, pœnte, bœn, podiendo-se-y incluyir eiquì lhœñe.
Tamien
-
Txubir = xubir (Miranda “chubir”)
10– Siendo la “n-” inicial siempre palatalizable, scribir “nh“, “ny” ou “ñ” a l intamu pallabra ye cumo scribir rramu ou rroldana.
11– Til de nasalidà arrepresentando (muncho) mũîtho = /muntʃo/, strẽitho = /strentʃo/, &c.
12– “ss” “s” “ç” & “z” mirandesæs caltenidæs, respeitando læs sibilantes mediœvales.
13– Vozes patrimoniales evoluyidæs derivadæs d’ “ex-” cun “s-” lìquida (ex- nos cultismos). Respeita-se tamien la fhœnte lhatina “dis-“, “di-“, “de-“.
-
Referencien-se nel hispañol trans- (trans-) & tres– (tras-).
-
El verbo “star“, magar ser muda n variantes essa s-, scribirà-se cumo n Miranda, Vozes derivadæs: staçon, stau, bienstar… (cfr “sciencia”).
14– Xhunturæs cultæs: Ou se caltienen todæs nos cultismos, ou se quitæn todæs (si se quitæn delhæs arbitrariamente ya s’andæn eguando normæs!).
-
Læs xhunturæs cultæs de très consonantes, ye silente la mediana. sýmptoma = /sìntoma/.
-
De duæs, nun se pronuncia la primeira, DV, DM, advogau > /abUgau/ ).
-
Excepçones læs vozes patrimoniales, que sumen a l scribilæs: repunar (de repugnāre), fhitar + derivantes (fictare/fixare), catar = “mucir” (captare) & sumen tamien consonantes doblres de suffixos (-iccus, -ittus), &c.
15– Læs terminaçones in “z” (in coda) nun camudæn a l plural, cfr voz > vozes. Referencia: insurdecemiento læs consonantes finales n aleman & holandes (vgr. Tag /tax/ singular > Tage /tagə/, plural).
16– Fhœntes lhatinæs qua cultismos: La fhœnte lhatina adapta-se per-bien a la fhala n sin falta fhaer “caricaturæs” (esto ye: importalæs de l castelhano & lhœw deformalæs mangando-yos “x“, &c., casu de soxetu, oxetu), prefier-se nel casu nuœssu importalæs directamente de l idioma padre cumo subiectu, obiectu, mas fiheles a la fhœnte cumo pallabræs non evoluyidæs que son. Fhaelæs evoluyir arbitrariamente nun mos paheç de rigor.
-
Los mas de los idiomas europeos respeitæn la graphìa lhatina ou griega & pronunciæn la voz basando-se nos valores que næs propriæs graphìes tienen. Vgr exègësis in frances ye /ƐgzeƷƐz/, angles /ɛksɪˈdʒiːsɪs/, holandes /əkse:xəsə/ & portuges /izəgƐ:zə/. Automaticamente, inferirìse na fhala un /eʃe:gesis/ ou un /iʃe:gisis/. Esto pensamus que ye lo que mas affecta l adaptaçon los cultismos, cumo cun -logïa & derivaçones: por casu, gëologïa serìæ /gIUlUgi:a/. Sì q’ansì la “G” ende podìæ considerase archigraphema comprehendiendo /g/, /ʃ/ ou /x/, lhibremente & concasando cun Miranda, que n estos casos tien /Ʒ/. Por stremar GË GÏ cumo archigraphema usarà-se “trema” na vocal (Si se yos pon “x“, augmenta-se la dissonancia ente variantes & los idiomas europeos de referencia… cumo l casu de religïon, vgr — rexon ye “rexon” ou “rexion“?–)
-
Contrariamente, los cultismos que s’adaptarun cun J nel club romànicu & nos cultismos d’outros idiomas transcribiran-se cun “XH“: xhusticia. Razon: nun ser j primitivamente una lhettra lhatina & ser vozes polo commun per-evoluyidæs. Delhæs de variantes (Çamora) ta mesmamente realizæn essa xh > /x/.
Referencia: n aleman ta se respeitæn los diphthongos de los cultismos (-ae-, -oe-) tresladando-los cun umlaut (ökonomie, äther) .
Nota: “-logïa” NUNCA se pronunciou cun /ʃ/. Todolos cultismos passarun tradicionalmente cun /x/ pel hispañol (fhai falta arremarcar q’essi son nun ye extrañu da fheitho a l romance), & /g/ ye la pronuncia primitiva lhatina).
17– Possessivos: conservaran-se los femininos occidentales (vèi harmonizaçon gràphica). Los plurales femininos diran cun “-æs” por utilizalos de baliza identificatoria cara l exterior evitando tracamundios fhaziendo pahece’ la Fhala parte l galhego ou l hispañol.
Quadru possessivos
18– “-iy-” ou “-yi-” læs vozes que se realizæn variablemente /ij/, /ji/, /i:/ ou /Ø/ vgr fhiyu, caciya, cuniyu, abeya. Paheç-se a l digramma russu ий.
-
lh (eilha), x (baixo), xh (viaije), g (araige) n variantes occidentales avezen-se pronunciar siempre cun i non etymològïca precediendo-lo, ou delhæs de vezes segiendo-lo. A l ser phenòmeno regular, nun fhairà falta transcribila.
19– Apòstrophos: “-r” l infinitivu tras un artìculu elimina-se por apòstrophu, vgr “carga’ los camiones“. Tamien s’apostrophæn que, pa & ta (esto ùltimo solo pante a) & pronomes. Phonotacticamente cuida-se q’esti phenòmeno se scaheiç enforma.
-
in, el que s’eliden tras & tres, nun lu lhevaran, so pena baltiar n una inflacçon de diacrìticos.
20– “mos” tres “-n“, vgr quieren-mos. “nos” nos outros casos > quier-nos.
21– Nòs / Vòs > nòs outros / vòs outros > indicando “clusividà” ou emphàticos. Nòs / vòs outros = Nòs / vòs mesmos, nòs / vòs proprios.
-
Tratamiento cortesìa: tirarà-se pela segunda persona l plural, cumo historicamente & cumo conservada indagora n delhæs variantes: vòs fhalahes & optativamente (solo n singular), el pronome la tercer persona l singular solu “èl” ou “Elha” (“Elhi” n esti casu nun val pa fhaer esta funcçon): Elha quier venir cun migo? . Outra hypòthesis serìæ cun señor(a) ou el/la señor(a): El señor quier venir cun migo?
22– Infinitivu substantivau cun mayùscula, vgr el Saber; el plural & pronominales serà innecessario pola inexistencia confusion: los saberes, el sabese. Verbos cun partìcula re-, addiciona-se una a- (expletiva), por afhita’ la tendencia de l idioma, si l verbo ye separable & independiente > arrevivir = re-vivir. Non se fhairà esto ùltimo cun inchoativos (verbos que terminæn in -ecer): renacer / arrenacer ou verbos inseparables: restaurar (*re + staurar nun existe).
23– Pretèritos de tercer persona singular: fhalou (/falou/ ou /falò/), comîu (/kUmieu/, /kUmù/ ou /kUmiò/…), salîu (/salìeu/, /saliù/ /salìu/, /salù/, /saliò/…):
-
Stremæn-se plurales participios de -ada (-adæs) de plurales de -à (-ahes) por harmonizar variantes (-h- cumo diagraphema). Læs -d- intervocàlicæs nun tienen mas difficultà a l ignorase oralmente que n hispañol.
-
Imperativos d’infinitivos cun -ir = -ide por euphonìa ou eugraphìa. salii = salide.
-
Conserva-se la -d- n –ude por harmonìa cun Miranda: salude / saludes (cfr parede), aptitude.
24– Refiriendo-se a l puntu 2, outræs accentuaçones son da fheitho innecessariæs, excepto fhormæs verbales (terceiræs personæs de l plural de la primeira ente plusquamperfeito indicativu & futuro, ou perfeito indicativu & presente connectivu). martsemus a hieri > que martsèmus mañana.
-
Usando la declinaçon de los verbos lhatinos, inconseqüenciæs d’accentuaçon disapahecen: fhalaron > fhalarun = /falarUn/ (na nuœssa variante /faloren/).
25– “-æ, -æn” pluscuamperfeito indicativu & “-e, -en” pal connectivu II & “-a, -an” pa l futuro. Quita ambiguidà & harmoniza læs variantes. Sì q’ansì insiste-se que l connectivu II ye a substituise pol pluscuamperfeito siempre.
Schema de tiempos verbales discargable:
26– Introduz-se da (de+a) cumo preposiçon independiente, formando locuçones adverbiales. Referencia: ultracorrecçones pseudocastelhanæs vgr “lo hizo de a hecho“.
27– Masculinos in “-a” plural “-as“: cura / curas. Attençon!!! adiectivos invariables cun “-a“: læs màchinæs autòmatas. “-es“, ye deturpaçon & dexebra læs variantes.
-
-u plural –os: palu, palos
-
Nomes in –or son tanto masculinos cumo femininos, plural -es: el/l altor, altores // el/la color, los/læs colores.
-
Masculinos in -aw = -s fhœw / fhœws
-
Masculinos in -aw + metaphonìa lhuw / lhobos
-
-in, -an ou -z fhaen plural -os (na fhala lheonesa n -es): rapaz / rapazos, xhabalin / xhabalinos
-
Outræs consonantes, -es
Nota: Delhos de nomes in -u conservæn el masculin de l lhatino & fhaen el plural & l feminino por umlaut (metaphonìa):
-
Puçu (puteus) poça poços
-
Surdu (surdus) sorda sordos
-
Muçu (must(e)us) moça moços
outros fhaen el mesmu processu sì q’ansì cun metaphonìa:
-
lhuw (lupus) lhoba lhobos
Metaphonìa per se: habrìæ conservase cumo recursu expressivu, essa yera mayormente la tendencia: (tUntu!), “que tuntu yes!”, “andæs todu cagEu & mexEu”, “issi pIrru nun fhai ma lhadrar”.
28– Neutros
Neutro materia los nomes q’indicæn nidio materia, & outros a explicar a baxo, apparentemente masculinos pero neutros, acabæn cun -o:
-
Nomes nidios de materia que ya yeren neutros in lhatino: vino (vinum), ouro (aurum) &c.
-
Nomes nidios de cibeira & plantæs comestibles que son a tener artìculu ou determinante antepuœstu masculin: ayo (alium), cenoyo (foenicum) trigo (triticum) &c.
-
Expressiones temporales (matiz adverbial), cumo meses mayu > mayo.
-
Nomes que vienen de nomes abstractos & participios neutros lhatinos cun -um : vocabulario, dominio, conseyo, augmento, gubierno, &c. (avezæn ser terminaçones -io, -(i)ento, &c.). Essa -o ye àtona, nun quita ser a pronunciase -u.
-
Nomes territoriales cun un aquel d’infinidà, continuidà: cielo, oceano, mundo, rîo &c.
-
Nomes assimilables a xhente cumo puœblo, mundo &c. Utilizaran-se compuœstos de xhente de plural inclusivu neutru: xhente europeo (non europeos & europeæs).
-
Nomes oriundos griegos (freqüentemente professiones) acabando n -o nun son neutros, son masculinos cumo los q’acabæn cun -a, nel casu de professiones son epicenos): el / la dermatòlogo bonu / bona, el phenòmeno extrañu. // el sintagma, el problema, el / l asceta.
Notæs:
Nin nomes abstractos femininos nin collectivos se trataran de neutros:
-
Arte ye feminino abstracto & ye nome finitu: L arte moderna. Cumo philosophìa, sciencia, &c.
-
Queisu acaba n –u por venir de l lhatino caseus que ye masculino, siendo tamien materia, d’ende l adiectivu fhairà-se concasar neutru: Queisu blranco.
-
Tiempu tien forma masculina por venir de tempus, sì q’ansì ye nome de la 3ª declinaçon lhatina NEUTRU, d’ende concordancia neutra: tiempu malo.
-
La posiçon adiectival nos neutros: antecediendo solo ha hi partìcula masculina ou feminina, postpuœsto ye quando apaheç el neutro: bona lheithe versus lheithe bono.
Posiçon adiectival
29– CD & CI Paheç-mi vs quiero-te, magar nun se stremar næs mas de læs variantes. A l ser àtonos son pronunciables “i” ou “e” (ver puntu 2). Referencia: mũîtha de la grammàtica l frances solo ye a vese na scriptura (cfr. parle, parles, parlent, pronunciaçon = /parl/) vèi “mi” “ti” dativos. & “me” “te” accusativos.
30– Cun: contracçones: oralmente ha hi bayura realizaçones (/kula/-/kola/-/kuna/, &c.), contrahi-se la fhorma cul, contrahi-se n todelæs variantes, cumo al. Outræs fhormæs nun se contraheran: cun la, cun lo, cun los, cun læs.
-
el
la
lo
los
læs
cun
cul
in
nel
na
no
nos
næs
per
pel
pela
pelo
pelos
pelæs
por
pol
polo
pola
polos
polæs
Quadru contracçones
31– N velar /ŋ/: læs -n finales son velares: pan (realiza-se quasj “pang”),
32– Artìculos:
-
Artìculos
Singular
Plural
Determinau
el / l
la / l
lo / llos
læsIndeterminau
un
unadelhos
delhæs
daquèIndeterminau + Neutro
(partitivu)del
delha / de la
daquè / delho
Quadru artìculos
-
Daquè comporta-se n cierta maneira cumo l angles “some“.
-
Lo nun ye possible anteceder a l nome. Torna nome adiectivu, adverbio, locuçon preposicional ou oraçon relativo cun ‘que‘:
“Lo guapo”.
“Lo mas aina possible”.
“Lo de wœy”.
“Lo que ti dixi”.
-
Lo accompañarà un adiectivu masculin ou feminin:
“lo pequenhu / lo pequenha que ye”.
-
Lo + adiectivu fhai referencia a l conceitu q’essi adiectivu expressa, ou tamien quantidà. Siempre la terminaçon neutra n -o:
“Lhevo lo xhusto pa comprar pan”.
Importante: nominalizando adiectivos que se relacionæn cun percepçones sensoriales, lo ye a remplaçase por el, que n esti casu ye possible ser nominalizador. Ansì:
-
El blranco ye mantsadiço / Lo blranco ye mantsadiço.
-
El frìo ye matador / Lo frìo ye matador.
-
Nun mi presta l àcido / nun mi presta lo àcido.
33- Siempre: tornarà-se siempres ante vocal.
Tenèi a l algame siempres un diccionario etymològïco (hagora nun ha hi disculpa, Google ye l vuœssu meyor amigu).
Diphthongos
Diphthongos Gràphicos |
Occidente |
Centroriente |
ei |
ei / e (fem.) |
e |
uœi |
uei / uoi/ uöi / uai / ui |
ue / ui |
ey / èi (verbos) |
ei |
ei |
ou |
ou / oi |
o |
œui / -œw |
ou |
ue / ui |
uî |
ui / uei |
u |
œ |
a / e / o / ö /∅/ ou |
e / i / ue / ui /∅ |
w |
w |
uw |
wœ |
gue / we / bue / guo / wo / buo / gui / wi / bui / gua / wa / buö / guö / wö |
|
wu |
gu / wu / bu / gu / wu / bu |
Diphthongos & digrammas correspondientes
Diacrìticos
Circumflexu “^”, quando la vocal ye muda normalmente næs fhasteiræs centrorientales, sì q’ansì:
-
In poucos casos indica a l in par modificaçon: dîou, suæ
-
Na Cabreira & tamien ayures quasj que siempres î = ei / ie truîtha=/trueita/, /comîu/=/kUmieu/
-
îo: la î siempre se pronuncia n esti axuw. Esta seqüencia n mirandes O ye mudo mîou = /miu/
Trema “¨“
-
Indica se’ la vocal Œ (œ) totalmente variable & tien qualquier valor (segun zona): a, e, i, o, ö, ou, uö, & tamien muda.
-
“gë” “gï” indica que la “G” tamien ye variable (valores segun zona): xe, xi, je, ji, Ʒe, Ʒi (normalmente n cultismos).
Valores
-
C
/θ/ /ç/ cun e i, y /k/ cun a,o,u
Ç
/θi/ /θ/ /ç/
E
/e/ /i/ si àtona (archiphonema /I/) (ɨ)
G
/g/ archigraph. n cultismos /g/ /x/ /ʃ/ /Ʒ/
H
muda sola SIEMPRE
I
/i/, /e/ si àtona (archiphonema /I/) (ɨ)
K
in vozes griegæs
O
/o/, /u/ si àtona (archiphonema /U/) (ʉ)
S
/s/, /z/ muda n star, sciencia…
U
/u/ si àtona /o/ (archiphonema /U/) (ʉ)
W
/w-/ > /bue/ /gue/ /wue/ /-w-/ > / -gu-/ /-ugu/
X
/ʃ/ /s/ in cultismos in sýllaba lhibre /ʃ/, /s/
Y
/ʝ/ /i/ /tʃ/ /ʎ/ /∅/
Z
/θ/ /z/
Diagraphemas
-
C, c ce /θ/ ente e,i,y (/ç/ in mirandes) /k/ ante a,o,u.
-
Ç, ç ci ou cedilha, /θi/ ou /θ/, /ç/ pronunciada simple n daquè vozes: “çapatu”, “caçurru”, quasj que siempre nun siendo sýllaba cabeira. Si anda na cabeira sýllaba, ye a ser simple ou /θi/. Alternativamente: fhuœrza + fhuœrcia = “fhuœrça” (fhuœrçæs); cfr. “-antium-am / -anteum-am”. Vèi: yod primeira.
-
E, e /e/ ou /i/ si àtona (archiphonema /I/).(ɨ).
-
G, g ge /g/ in “-logïa”, “gëo-” & outros cultismos /g/, archigraphema /x/ ou /ʃ/ (, (in Miranda /Ʒ/). Quando nun coinciden læs pronunciæs lusa & hispana n /g/, cumo lo fhaen in “gë”, “gï”, marcarà-se cun trema posterior.
-
H, h hatse, sola silente SIEMPRE. Per-util eguando diagraphemas, por casu nos participios de la 1ª neutros & outræs fhormæs verbales & ye possible pronunciar /d/ dependiendo la variante: fhalaho, ceho.
-
I, i i /i/ ou /e/ si àtona (archiphonema /I/) (ɨ).
-
J, j i lharga, usa-se arrepresentando /Ʒ/ nel digramma -js- in quasj, resjstir, vjsitar, &c. & /x/ in guaje, jitsu, frejol, jamon. Estæs cabeiræs vozes, mas que ser propriæs de la fhala, son modismos de l hispañol asturiano.
-
O, o /o/ ou /u/ si àtona (archiphonema /U/). (ʉ).
-
Œ, œ = ethel, commodin. Qualquiera vocal ou OU (fhœw, lhœw).
-
Æ, æ = æsc, pa los femininos & verbos. (fhalæn, elhæs)
-
Q, q qu /k/ dièresis optativa quando -u- pronunciada (seqüencia).
-
S, s esse /s/ (muda delhæs vezes in star, sciencia; /z/ ente consonantes in Miranda).
-
U, u u /u/ si àtona ye tamien a realizase /o/ (archiphonema /U/). (ʉ).
-
W, w we /w/ > /bu/ /gu/ /wu/. (puntu 1 & 9) “w”, “doblre u”, consta de u+u, indica n occidente l inxertu d’una /u/ precedente n daquè variantes por influir /w/ na sýllaba de tras: awa (auua), lhewa, yewa, frawa, &c. (cfr agua/augua, lhegua/lheugua, yegua/yeugua). Vèi puntu 1.
-
X, x xe /ʃ/ (/ɕ/), /s/ in cultismos in sýllaba lhibre tamien habrìæ poder pronunciase /ʃ/> èxodu > /èʃodu/ ou /èʃudu/.
-
Y, y ypsilon /ʝ/, /i/ (in cultismos), in delhæs variantes /tʃ/. In Miranda & outræs variantes a l sur alternativamente /ʎ/.
-
Z, z zeta /θ/. /z/ Miranda & outros dialectos.
Digrammas + diagraphemas
-
TY
(I)TH
/it/ /ts/ /tʃ/
LH
/ɖ/ /dʐ/ /tʂ/ /ʎ/ /j/ nunca /tʃ/
Y
LL
/l/ optativo /ɖ/ /dʐ/ /tʂ/ /ʎ/ /j/
NH
/ɲ/ /n/
X
/ʃ/ /s/
XZ
/ʃ/ /θ/ /z/
XH
/ʃ/ /Ʒ/ /x/ /∅/
LR
/l/ /r/
TH
/t/ /θ/
FH
/f/ /h/ /x/
SJ / JS
/Ʒ/ /s/
DV, DM
/b/ /m/ /lb/ /lm/ /bb/ /mm/
CT, PT
/t/ /p/ /ut/ /up/ /tt/
CC, PC
/θ/ /iθ/ /ç/
Ç
/θ/ /θi/ /ç/
W
/w/ /ww/
Digrammas & diagraphemas
-
CH > /k/ character NUNCA /tʃ/. Ansì s’evita la identificaçon de l son cun esti digramma, disatomizando n sin equìvocos outræs soluçones gràphicæs, dependiendo de la fhœnte lhatina (ts, y, ty).
-
Usarà-se TX pa marcar /tʃ/ & /ʃ/ non coincidentes nos dialectos portugeses (vgr. mirandes chubir = txubir =xubir).
-
DV, DM > Nos cultismos, camuda ou pierde-se la primer lhetra.
-
LH > /ʎ/,/ɖ/,/dʐ/,/tʂ/ nos outros casos d’allophones de /ʎ/ a comuña cun la suæ evoluçon.
-
Caltien-se la LL nos cultismos & outræs derivaçones complexæs, que parten d’una metàthesis de la voz lhatina primitiva vgr pallabra (parabola) pelligro (periculum) millagro (miraculum), Carllos (Carolus) ou pronuncia optativa l, l-l ou lh: collaborar, collateral, &c.
Nota: “collor”, “rellatar”, por que, si nun sta doblre na fhœnte lhatina?
-
LR > si ha hi duæs soluçones territoriales. Evidentemente pronunciarà-se ou “l” ou “r” dependiendo la variante: plraça, oblrigau, umblrigu.
-
Ñ > /ɲ/ (NY) contempla-se scribir ny cun botoneiræs internacionales. Scribe-se quando la pronuncia ye la tradicional “ñ” n todelæs variantes (ñ “total”). Quando essa “ñ” ye /n/ ou //ɲ/ dependiendo la variante, ye ñ parcial & scribirà-se “nh” & ye diagraphema: cabanha > /kabaɲa/ ou /kabana/. Interessa marca’ la differencia & strema’ læs realizaçones respeitando l schema la fhala, non interessæn læs lhettræs per se, podrìæ mesmamente indicase cun outræs combinaçones. Nota: si la voz vien d’una yod segunda siempre ye /ɲ/ (ñ).
-
Ha hi unæs poucæs vozes: conhocer & denheiro (& delhos meses de l anhu) que se pronunciæn /ɲ/ (ñ) n bien poucos de sitios.
-
Quando ha hi /ɲ/ (ñ) inicial siempre ye palatalizable & nun fhairà falta scribila (daquien scribe “rr” a l intamu pallabra?).
-
XH > Nos casos u se presenta n daquè variantes /Ʒ/ ou ta /x/: xhenheiro, arranxhar.
Al intamu voz ye mudu nel “idioma” d’Oriente xhugu, xhuntar, xhelo = /ugu/, /uŋtar/, /elu/.
-
XZ > Solo nos pretèritos de “fha(z)er“. Pronunciarà-se segun el fhalante /ʃ/, /θ/ ou /z/. Referencia: wallon, breton.
-
TY > Digramma de todolos allophones de CL-,PL-,FL- iniciales lhatinos, /tʃ/, no mas d’occidente, /ɖ/,/dʐ/,/tʂ/ /cç/ n outræs zones palhuœçæs & d’Occidente, /j/ n ayerano & /ʎ/ ayures.
Multigrammas
ITH > arrepresenta la resulta de la yod quarta lhatina “-ct-“, “-lt-“. Interpreta-se alternativamente cumo “-it-“, “-ts-” (Ayer + Trubia + Vrañæs ou “-(i)ch-” dependiendo de l lector & ta de la variante: “mũîtho” = “muito” “mueito” “muicho” “muncho” “mutso” “mucho”. El til de nasalidà arrepresenta la fhorma muncho).
Nota: /tʃ/ puro que nun vien de la yod 4ª (sabe-se bien por coincidir n hispañol & portuges) scribirà-se cul digramma “ts”: cotse, gotsu, zafarrantsu, &c.
Resume palatales